بانک‌های مرکزی سراسر جهان طی سال‌های اخیر در حال آزمایش و توسعه نسل جدیدی از پول به نام ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) هستند که می‌تواند مسیر تراکنش‌های مالی و نحوه تعامل ما با پول را به کلی دگرگون کند.
آمارها نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۲۴، بیش از ۱۰۰ کشور در حال مطالعه یا توسعه CBDC بوده‌اند. از این میان، باهاما، جامائیکا و نیجریه پیشگام بوده و موفق به راه‌اندازی کامل ارز دیجیتال ملی خود شده‌اند. چین نیز با پروژه یوان دیجیتال، بزرگترین آزمایش CBDC در جهان را اجرا می‌کند و میلیون‌ها شهروند چینی هم‌اکنون از این ارز دیجیتال استفاده می‌کنند.
در این مقاله به بررسی ارز دیجیتال بانک مرکزی، نحوه عملکرد آن‌ها، مزایا و چالش‌های پیش رو و تأثیر احتمالی آن‌ها بر آینده نظام مالی جهان خواهیم پرداخت.
این مقاله توسط تحلیل‌گر بازار مالی
امیرحسین پیروزی
تأیید شده است.
لطفا قبل از انجام معامله، آموزش‌های لازم را بگذرانید.
نحوه کار ارز دیجیتال بانک مرکزی
ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) شکلی از پول دیجیتال است که مستقیما توسط بانک مرکزی یک کشور صادر شده و تحت نظارت آن قرار دارد. برخلاف ارزهای دیجیتال غیرمتمرکز مانند بیت‌کوین، CBDC یک دارایی دولتی است که برای افزایش کارایی پرداخت‌ها و کاهش هزینه‌های مالی طراحی شده است. این ارز می‌تواند جایگزین پول نقد در تراکنش‌های روزمره شود و در بسترهای دیجیتال قابل استفاده باشد.
در سیستم CBDC، بانک مرکزی به‌عنوان نهاد اصلی صادرکننده و ناظر عمل می‌کند. این بانک ابتدا ارز دیجیتال را صادر کرده و آن را در اختیار بانک‌های تجاری و موسسات مالی قرار می‌دهد. سپس این نهادهای مالی، ارز دیجیتال را به مشتریان خود عرضه می‌کنند. مردم می‌توانند از طریق حساب‌های بانکی یا کیف پول‌های دیجیتال به این ارز دسترسی داشته باشند.
یکی از ویژگی‌های ارز دیجیتال بانک مرکزی این است که می‌تواند حتی بدون اتصال به اینترنت نیز کار کند. این قابلیت به خصوص در مناطقی که دسترسی به اینترنت محدود است، اهمیت زیادی دارد. همچنین در مواقع قطعی اینترنت یا بحران‌های فنی، مردم همچنان قادر به انجام تراکنش‌های مالی خواهند بود.
سیستم نظارتی ارز دیجیتال بانک مرکزی به گونه‌ای طراحی شده که هر تراکنش به‌صورت دقیق در دفتر کل بانک مرکزی ثبت می‌شود. این شفافیت به بانک مرکزی اجازه می‌دهد تا:
جریان پول در اقتصاد را به دقت رصد کند
با پولشویی و تأمین مالی تروریسم مبارزه کند
سیاست‌های پولی را موثرتر اجرا کند
امنیت تراکنش‌ها را تضمین نماید
نکته مهم دیگر در مورد نحوه کار CBDC، تفاوت آن با پول‌های دیجیتالی است که امروزه در حساب‌های بانکی داریم. اگرچه هر دو به‌صورت دیجیتالی کار می‌کنند، اما ارز دیجیتال بانک مرکزی مستقیما تعهد بانک مرکزی محسوب می‌شود، درست مانند اسکناس و سکه. در مقابل، پول موجود در حساب‌های بانکی تعهد بانک‌های تجاری است. این تفاوت به این معناست که CBDC از امنیت و اعتبار بیشتری برخوردار است، زیرا حتی در صورت ورشکستگی بانک‌های تجاری، ارزش خود را حفظ می‌کند.
برای مثال، در چین که پیشرفته‌ترین پروژه CBDC را در جهان دارد، یوان دیجیتال از طریق یک اپلیکیشن موبایل در دسترس شهروندان قرار گرفته است. کاربران می‌توانند با اسکن کد QR در فروشگاه‌ها خرید کنند، پول را بین کیف پول‌های مختلف انتقال دهند و حتی بدون اتصال به اینترنت، تراکنش انجام دهند.
سیستم CBDC همچنین قابلیت برنامه‌ریزی دارد. این بدان معناست که می‌توان قوانین و محدودیت‌هایی را برای استفاده از پول تعیین کرد. برای مثال، می‌توان زمان انقضا برای هزینه کردن یارانه‌ها تعیین کرد یا محدودیت‌هایی برای نوع خرج کردن وام‌های دولتی اعمال نمود.
در سیستم CBDC، بانک مرکزی به عنوان نهاد اصلی صادرکننده و ناظر عمل می کند.
انواع ارز دیجیتال بانک مرکزی
ارز دیجیتال بانک مرکزی یک پول دیجیتالی است که بانک مرکزی کشور می تواند در کنار پول نقد خود منتشر کند.
ارز دیجیتال بانک مرکزی در دو دسته اصلی عمده‌فروشی و خرده‌فروشی طبقه‌بندی می‌شود. هر یک از این موارد برای کاربران و اهداف متفاوتی طراحی شده‌اند.
CBDC خرده‌فروشی
CBDC خرده‌فروشی همان پول دیجیتالی است که برای استفاده عموم مردم و کسب‌وکارها طراحی شده است. این نوع CBDC کاملا توسط بانک مرکزی برای شهروندان صادر می‌شود و می‌تواند جایگزین یا مکمل پول نقد فیزیکی باشد. مردم می‌توانند از این ارز دیجیتال برای خریدهای روزمره، پرداخت قبوض و انتقال وجه استفاده کنند.
CBDC خرده‌فروشی خود به دو زیرمجموعه تقسیم می‌شود: مبتنی بر توکن و مبتنی بر حساب. در نوع مبتنی بر توکن، کاربران با استفاده از کلیدهای خصوصی و عمومی به دارایی خود دسترسی پیدا می‌کنند و می‌توانند تراکنش‌های ناشناس انجام دهند. در مقابل، نوع مبتنی بر حساب نیازمند شناسایی دیجیتال کاربر برای دسترسی به حساب است.
CBDC عمده‌فروشی
CBDC عمده‌فروشی برای استفاده نهادهای مالی و بانک‌ها طراحی شده است. این نوع CBDC شباهت زیادی به سیستم ذخایر بانک مرکزی دارد. بانک مرکزی به موسسات مالی اجازه می‌دهد تا حساب‌هایی را برای سپرده‌گذاری وجوه یا تسویه انتقالات بین بانکی افتتاح کنند.
به‌عنوان مثال، وقتی یک بانک می‌خواهد مبلغ کلانی را به بانک دیگر منتقل کند، می‌تواند از CBDC عمده‌فروشی استفاده کند. این سیستم باعث می‌شود:
تسویه بین بانکی سریع‌تر انجام شود
هزینه‌های عملیاتی کاهش یابد
ریسک تسویه کمتر شود
نظارت بر جریان پول بین بانک‌ها آسان‌تر شود
نکته جالب توجه این است که یک کشور می‌تواند همزمان هر دو نوع CBDC را در سیستم مالی خود داشته باشد. برای مثال، در پروژه یوان دیجیتال چین، هم نسخه خرده‌فروشی برای استفاده عموم مردم وجود دارد و هم نسخه عمده‌فروشی برای تراکنش‌های بین بانکی.
استفاده از CBDC عمده‌فروشی به بانک‌های مرکزی اجازه می‌دهد تا با استفاده از ابزارهای سیاست پولی مانند الزامات ذخیره قانونی یا بهره بر مانده ذخایر، نرخ‌های بانکی خود را تنظیم کنند و بر وام‌دهی تأثیر بگذارند. این قابلیت برای مدیریت اقتصاد کلان و کنترل تورم بسیار مهم است. همچنین، نوع عمده‌فروشی CBDC می‌تواند در تراکنش‌های بین‌المللی نیز مورد استفاده قرار گیرد.
ارز دیجیتال بانک مرکزی یک پول دیجیتالی است که بانک مرکزی کشور می‌تواند در کنار پول نقد خود منتشر کند.
تفاوت ارز دیجیتال بانک مرکزی با سایر ارزهای دیجیتال
مهم‌ترین تفاوت ارز دیجیتال بانک مرکزی با رمزارزها در نحوه مدیریت و کنترل آن هاست.
بسیاری از افراد ارز دیجیتال بانک مرکزی را با ارزهای دیجیتال و رمزارزهایی مانند بیت کوین یکسان می‌دانند. اگرچه هر دو در بستر دیجیتال فعالیت می‌کنند، اما تفاوت‌های اساسی و مهمی بین آن‌ها وجود دارد.
مدیریت و کنترل
مهم‌ترین تفاوت ارز دیجیتال بانک مرکزی با رمزارزها در نحوه مدیریت و کنترل آن‌هاست. CBDC توسط بانک مرکزی هر کشور صادر و کنترل می‌شود، درست مانند پول رایج فیزیکی. یعنی اینکه یک نهاد مرکزی (بانک مرکزی) مسئولیت کامل صدور، توزیع و نظارت بر آن را بر عهده دارد. در مقابل، رمزارزها در یک سیستم غیرمتمرکز فعالیت می‌کنند و هیچ نهاد مرکزی بر آن‌ها کنترل ندارد.
برای درک بهتر این تفاوت، می‌توان از مثال کتابخانه‌ها استفاده کرد. ارز دیجیتال بانک مرکزی مانند یک کتابخانه دولتی است که توسط شهرداری مدیریت می‌شود. در این کتابخانه، تمام کتاب‌ها ثبت شده‌اند و قوانین مشخصی برای امانت گرفتن و برگرداندن آن‌ها وجود دارد. در مقابل، رمزارزها شبیه به یک کتابخانه اجتماعی هستند که توسط داوطلبان اداره می‌شود و هر کسی می‌تواند در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت کند.
ثبات و ارزش
CBDCها ارزشی معادل با پول رایج کشور دارند و از ثبات قیمتی برخوردارند. برای مثال، یک یوان دیجیتال همیشه معادل یک یوان فیزیکی است. این ثبات به دلیل پشتوانه بانک مرکزی و سیاست‌های پولی منظم حفظ می‌شود. در مقابل، ارزش رمزارزها بسیار متغیر است و بر اساس عرضه و تقاضا در بازار تعیین می‌شود.
شفافیت و حریم خصوصی
در سیستم CBDC، تمام تراکنش‌ها توسط بانک مرکزی قابل ردیابی است. این شفافیت به مبارزه با پولشویی و فعالیت‌های مجرمانه کمک می‌کند، اما ممکن است نگرانی‌هایی درباره حریم خصوصی ایجاد کند. در مقابل، بسیاری از ارزهای دیجیتال درجه بالایی از گمنامی را برای کاربران خود فراهم می‌کنند.
زیرساخت فنی
اگرچه هر دو در بستر دیجیتال فعالیت می‌کنند، اما زیرساخت فنی آن‌ها متفاوت است. بسیاری از بانک‌های مرکزی برای CBDC از سیستم‌های دفتر کل متمرکز استفاده می‌کنند، در حالی که رمزارزها اغلب بر پایه فناوری بلاکچین و به‌صورت غیرمتمرکز عمل می‌کنند.
امنیت و اعتماد
در سیستم ارز دیجیتال بانک مرکزی، امنیت و اعتماد از طریق نظارت و تضمین بانک مرکزی تأمین می‌شود. کاربران می‌دانند که ارزش ارز دیجیتال بانک مرکزی توسط دولت تضمین شده است. در مقابل، امنیت ارز دیجیتال به رمزنگاری و اجماع شبکه وابسته است و هیچ نهادی ارزش آن‌ها را تضمین نمی‌کند.
کاربرد و هدف
CBDCها با هدف مدرن‌سازی سیستم مالی، افزایش کارایی پرداخت‌ها و گسترش دسترسی به خدمات مالی طراحی شده‌اند. آن‌ها قرار است مکمل یا جایگزین پول فیزیکی باشند. در مقابل، رمزارزها اغلب به‌عنوان یک دارایی سرمایه‌گذاری یا روشی برای انجام تراکنش‌های خارج از سیستم بانکی سنتی استفاده می‌شوند.
وضعیت فعلی ارز دیجیتال بانک مرکزی در جهان
توسعه و پیاده‌سازی ارز دیجیتال بانک مرکزی در سراسر جهان با سرعت متفاوتی در حال پیشرفت است. طبق آمار بانک تسویه حساب‌های بین‌المللی، بیش از ۱۰۰ کشور در حال بررسی یا توسعه CBDC هستند.
باهاما اولین کشوری بود که در سال ۲۰۲۰ یک ارز دیجیتال بانک مرکزی کاملاً عملیاتی به نام «ساند دلار» را راه‌اندازی کرد.
جامائیکا و نیجریه نیز از دیگر پیشگامان در این زمینه هستند. نیجریه با راه‌اندازی «eNaira» در سال ۲۰۲۱، اولین CBDC در آفریقا را معرفی کرد. این پروژه با هدف افزایش فراگیری مالی و بهبود کارایی سیستم پرداخت در بزرگترین اقتصاد آفریقا اجرا شده است.
چین با پروژه یوان دیجیتال (e-CNY) یکی از پیشرفته‌ترین برنامه‌های CBDC در جهان را دارد. بانک خلق چین از سال ۲۰۱۴ روی این پروژه کار کرده و آزمایش‌های گسترده‌ای در شهرهای مختلف انجام داده است. میلیون‌ها شهروند چینی در حال حاضر از این ارز دیجیتال استفاده می‌کنند و فروشگاه‌های بزرگ و کوچک آن را می‌پذیرند.
یوان دیجیتال چین نمونه‌ای از یک CBDC خرده‌فروشی است که می‌تواند حتی بدون اتصال به اینترنت کار کند. این ویژگی به خصوص در مناطق روستایی چین اهمیت زیادی دارد.
بانک مرکزی اروپا در حال بررسی امکان راه‌اندازی یورو دیجیتال است. این پروژه در مرحله تحقیق قرار دارد و انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۶ به نتیجه برسد. یورو دیجیتال می‌تواند تاثیر به خصوصی بر سیستم مالی اروپا و تجارت بین‌المللی داشته باشد.
سوئد نیز با پروژه e-krona یکی از پیشروترین کشورهای اروپایی در زمینه ارز دیجیتال بانک مرکزی است. این کشور که استفاده از پول نقد در آن به شدت کاهش یافته، در حال بررسی راه‌های جایگزینی پول نقد با ارز دیجیتال است.
فدرال رزرو آمریکا با احتیاط بیشتری به موضوع CBDC نزدیک می‌شود. این بانک در حال مطالعه جنبه‌های مختلف CBDC است اما هنوز تصمیمی برای راه‌اندازی دلار دیجیتال نگرفته است. نگرانی‌های مربوط به حریم خصوصی، امنیت سایبری و تأثیر بر سیستم بانکی از مهم‌ترین دلایل این احتیاط هستند.
برخی کشورها پس از بررسی‌های اولیه، پروژه‌های CBDC خود را متوقف کرده‌اند. برای مثال، دانمارک به این نتیجه رسید که سیستم پرداخت موجود به اندازه کافی کارآمد است و مزایای ارز دیجیتال بانک مرکزی از هزینه‌ها و ریسک‌های آن بیشتر نیست.
سخن پایانی
ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) به‌عنوان نقطه تلاقی فناوری نوین با سیستم مالی سنتی، پتانسیل تغییر نظام پولی در جهان را دارد. این فناوری با ترکیب مزایای ارزهای دیجیتال مانند سرعت و کارایی بالا با پشتوانه و اعتبار بانک‌های مرکزی، می‌تواند راهکاری برای چالش‌های سیستم مالی فعلی از جمله محرومیت مالی و هزینه‌های بالای تراکنش‌های بین‌المللی ارائه دهد.
با این حال، پیاده‌سازی موفق CBDC با چالش‌های زیادی روبروست. نگرانی‌های مربوط به حریم خصوصی، امنیت سایبری و هزینه‌های زیرساختی از مهم‌ترین موانع پیش روی این فناوری هستند. به نظر می‌رسد آینده پول به سمت همزیستی CBDC با اشکال سنتی پول حرکت می‌کند.
سوالات متداول
آیا ارز دیجیتال بانک مرکزی برای حریم خصوصی کاربران خطرناک است؟
حفظ حریم خصوصی یکی از چالش‌های اصلی CBDC است. اگرچه بانک‌های مرکزی می‌توانند تراکنش‌ها را ردیابی کنند، اما اکثر آن‌ها در حال طراحی سیستم‌هایی هستند که سطح مشخصی از حریم خصوصی را تضمین می‌کند. برای مثال، تراکنش‌های کوچک ممکن است بیشتر ناشناس باقی بمانند، در حالی که تراکنش‌های بزرگ‌تر نظارت بیشتری را می‌طلبند.
آیا برای استفاده از ارز دیجیتال بانک مرکزی به دانش فنی پیچیده‌ای نیاز است؟
استفاده از CBDC به اندازه استفاده از اپلیکیشن‌های بانکی موجود ساده خواهد بود. بانک‌های مرکزی تلاش می‌کنند رابط کاربری ساده و مشابه با اپلیکیشن‌های پرداخت فعلی طراحی کنند. علاوه بر این، برخی CBDCها مانند یوان دیجیتال چین، قابلیت استفاده بدون نیاز به اینترنت را نیز دارند.
آیا CBDC می‌تواند هک شود؟
ارز دیجیتال بانک مرکزی مانند هر سیستم دیجیتالی دیگری در معرض خطرات سایبری قرار دارد. با این حال، بانک‌های مرکزی از پیشرفته‌ترین سیستم‌های امنیتی و رمزنگاری برای محافظت از CBDC استفاده می‌کنند. همچنین، برخلاف ارزهای دیجیتال غیرمتمرکز، در صورت هک یا سرقت، بانک مرکزی می‌تواند تراکنش‌های مشکوک را مسدود و خسارات را جبران کند.
تیم تحریریه ارز دیجیتال کدام بروکر، متشکل از گروهی از متخصصان، تحلیلگران و نویسندگان حرفه‌ای بازار کریپتو است. تیم ما در زمینه بلاکچین، رمزارزها و دنیای مالی غیرمتمرکز (DeFi) فعالیت دارند و اینجا هستیم تا پیچیدگی‌های دنیای ارز دیجیتال را برای شما ساده و قابل‌فهم کنیم و برای شما محتوایی تولید کنیم که علاوه بر کاربردی بودن، به رشد اطلاعات شما هم کمک کند.
